ZGJEDHJET E PARA PARLAMENTARE
Nëntor 1990
Viti 1990 erdhi si vit i kthesave të mëdha në jetën politike shoqërore në Maqedoni. Gjatë këtij viti, përfundimisht, ra sistemi i vjetër monist njëpartiak dhe në skenë dolën shumë parti politike.
Zgjedhjet e para parlamentare në Maqedoni filluan më 11 nëntor, 1990 dhe përfunduan në rrethin e dytë zgjedhor, më 25 nëntor 1990 2. Në 120 njësi zgjedhore u zgjodhën 120 deputetë për parlamentin republikan. Zgjedhjet parlamentare të këtij viti ishin në qendër të vëmendjes së diplomatëve dhe analistëve të huaj. Shqiptarët ishin të përfaqësuar nga dy parti politike: Partia për Prosperitet Demokratik dhe Partia Demokratike Popullore, të cilat bashkëvepronin përmes një koalicioni. Atmosfera paraelektorale ishte euforike dhe në të vërehej një çlirim i madh i energjisë së popullit të shtypur nga diktatura e egër sllavo-komuniste. Një numër i madh bashkëatdhetarësh shqiptarë që punonin në diasporën shqiptare, si: Gjermani, Zvicër, Itali e gjetiu, duke udhëtuar me mijëra kilometra, iu përgjigjën thirrjes së subjekteve politike për të marrë pjesë në votime. Rezultatet e para treguan se shqiptarët fituan shumë deputetë për parlamentin republikan, por, siç dukej, rezultatet nuk u vinin për shtati qarqeve të caktuara antishqiptare, pra atyre maqedonase. Të mësuar me logjikën e vjetër të të menduarit monist, të nxitur edhe nga qarqe të caktuara politike shkaktuan revoltën e një mase të madhe të sllavo-maqedonasve. Ata, në emër të pakënaqësisë nga rezultatet e zgjedhjeve, filluan protestat e pakuptimta, në rrugët e Gostivarit e më pas edhe në Tetovë. Protestat nxorrën në shesh frymën anti-shqiptare të maqedonasve, të mbjellur nga sistemi sllavo-komunist, nën maskën e “vëllazërim-bashkimit”. Parrullat dhe brohoritjet që u dëgjuan në këto protesta ishin tërësisht antishqiptare: “Vdekje për shqiptarët” “Vdekje për PPD”, “ Shqiptarët të shkojnë e të votojnë në Shqipëri”, “Duam zgjedhje të reja”, “Mjaft kemi pritur”, “Kjo s’është Kosovë”, “Çohuni maqedonas”, “Ku jeni shqiptarë”, “Maqedonia e pastër”, “Maqedonia është vetëm e maqedonasve”, “Maqedoninë dhe sovranitetin e saj nuk e ndajmë me askend”, “Ruaje qenin të të hajë”…3
Zgjedhjet e para parlamentare, në Maqedoni, legjitimuan disa forca politike shqiptare dhe sllavo-maqedonase. Partitë shqiptare, PPD dhe PDP fituan gjithsejt 23 deputetë në parlamentin republikan 4, ndërsa nga forcat politike sllavo-maqedonase më shumë deputetë fitoi VMRO-DPMNE, 38; LKM-PTD ( e cila më vonë u konvertuan në LSDM ), 31 deputetë; Lidhja e Forcave Reformiste, 11 deputetë, si dhe disa parti më të vogla maqedonase.
Me të përfunduar zgjedhjet në Maqedoni, më 8 janar 1991, u themelua parlamenti i parë pluralist 5, para të cilit u shtruan shumë detyra me rëndësi jetike për ardhmërinë e Maqedonisë si shtet dhe për popujt e saj. Populli shqiptar në Maqedoni, me të drejtë priste shumë nga ky parlament, i cili duhej të përcaktonte statusin politik dhe juridik si popull shtetformues. Por, rrjedhat zhvillimore politike në Maqedoni do të përpiqen të varrosin shpresën e popullit shqiptar për barazi të plotë.
Akti i parë që u vu në rend dite (pas konstituimit), në parlamentin shumëpartiak ishte Deklarata e pavarësisë për sovranitetin e Republikës së Maqedonisë. Deklarata u miratua më 25 janar 1991 6 dhe ishte akti më i rëndësishëm politik. Me këtë, që në fillim u përcaktua përkatësia e shtetit të ri.
Në nenin 1 të saj thuhet:
“ Me këtë deklaratë shprehet sovraniteti i Republikës Socialiste të Maqedonisë në pajtim me përcaktimet kushtetuese për pavarësinë dhe integritetin territorial të shtetit maqedonas, si dhe të drejtën e popullit maqedonas për vetëpërcaktim, duke e inkuadruar edhe të drejtën për shkëputje”.
Ndërsa në nenin 6 thuhet:
“ Kuvendi i RSM dhe organet kompetente të Republikës, për sjelljen e Kushtetutës së re, munden edhe në mënyrë të pavarur të ndërmarrin masa për mbrojten dhe përparimin e pozitës dhe të drejtave të pjesëve të popullit maqedonas të cilët si pakica jetojnë në vendet fqinje, për maqedonasit në vendet tjera, për mërgimtarët nga Maqedonia dhe për qytetarët me punë të përkohshme në botë “ 7.
Deklarata shkaktoi shqetësim të madh në rradhët e anëtarësisë së subjektit politik shqiptar. Nga teksti i Deklaratës mund të shihet qartë se në të përmendet populli maqedonas (neni 1), dhe pjesët e popullit maqedonas, të cilat si pakica jetojnë në vendet fqinje (neni 6 ) dhe se askund nuk përmendet populli shqiptar apo shqiptarët në Maqedoni. Duke analizuar këtë deklaratë filluan të dalin në shesh synimet e strukturës maqedonase dhe karakteri shtetëror që ata dëshironin t’i jepnin Maqedonisë së pavarur.
Deklarata kishte një rëndësi të madhe politike për Maqedoninë si shtet dhe popujt që jetonin në të. Mbi parimet themelore të saj u hartua edhe kushtetuta e Republikës së Maqedonisë. Sipas neneve të hartuara në të, ajo nuk shprehte realitetin multietnik të shtetit, por karakteristika të theksuara të shtetit nacional maqedonas.
Subjekti politik shqiptar i përfaqësuar me 23 deputetë në parlament, ishte forcë e madhe politike që përfaqësonte një popull të tërë, teritorialisht kompakt në Maqedoni. Por, i pavetëdijshëm për forcën e vet reale, po ky subjekt lejoi që të “kalojë” deklarata pa kushtëzim për interesin shqiptar. Ishte ky fillimi i një loje të madhe të një politike të ashpër të udhëhequr nga Kiro Gligorovi, një politikan dinak, që akoma qëndronte në prapaskenë. Politikanët shqiptarë të kohës, jo vetëm që nuk iu kundërvunë që në nismë këtij koncepti, por përpiqeshin ta arsyetojnë atë para anëtarësisë së gjerë. Në Koferencën e Dytë të Partisë për Prosperitet Demokratik, të mbajtur më 19 maj 1991, në Teatrin e Kombësive në Shkup, në raportin e kryesisë së kësaj partie, lidhur me Deklaratën për sovranitet dhe pavarësi të Maqedonisë thuhet:
“ajo duhet të trajtohet si akt politik e kurrsesi si akt juridik dhe kushtetues. Sipas raportit, deklarata përmban thënie parimore dhe nuk është vendim. Kjo deklaratë, popullit maqedonas nuk i jep të drejtë të vendosë për popujt e tjerë të Maqedonisë, veçanërisht për shqiptarët” 8.
Megjithatë, aktet e mëvonshme juridiko-kushtetuese e dëshmuan të kundërtën !
Struktura politike shqiptare në vend të “rezervimit” të kontestit politik për shtetin e ri që krijohej, pak nga pak hapi kontradikta të thella brenda vetes, të cilat me kalimin e kohës u ashpërsuan, sidomos pas miratimit të kushtetutës së Maqedonisë.
Dy ditë pas miratimit të Deklaratës për pavarësi të Republikës së Maqedonisë në rend dite ishte zgjedhja e kryetarit të shtetit. Kryetar i parë i Maqedonisë së pavarur u zgjodh Kiro Gligorovi 9. Sipas dëshmisë së Gligorovit, propozimi i kandidaturës për kryetar shteti është biseduar vetëm midis partive politike maqedonase, LKM-PTD së Petar Goshevit, VMRO së Lupço Georgievskit dhe Lidhjes së Forcave Reformiste të Stojan Andovit.
Gligorovi kishte jetuar një kohë të gjatë në
- Pse dhe me çka është kushtëzuar kjo mbështetje ?!
- Çka ofroi Gligorovi për këtë mbështetje ?
- Pse iu dha mbështetje “blanko” një personaliteti politik, i cili në platformën e tij parashikonte shtetin nacional maqedonas, ku shqiptarët do të trajtoheshin si pakicë ?
Në fjalën e tij para deputetëve të Kuvendit të RSM-së, Kiro Gligorovi në mes tjerash tha:
“ Rezultatin e sotëm të votimit, ku të gjithë grupet parlamentare u deklaruan për zgjedhjen time, e shpjegoj si njohuri se kryetari i Republikës është kryetar i të gjithë qytetarëve të Maqedonisë, pa marrë parsysh përkatësinë kombëtare, fetare apo politike. Më gëzon edhe ajo që edhe përfaqësuesit e të gjitha nacionaliteteve shprehën përkrahje ndaj zgjedhjes sime …Këtë e vlerësoj si legjitimitet të fituar që të angazhohem për Republikën tonë dhe për interesat e saj, si përfaqësues i popullit maqedonas, të gjitha nacionaliteteve dhe të gjithë banorëve të Maqedonisë. Vetëm në një bazë të këtillë mund të ndërtojmë shtet sovran dhe modern juridik, të aftë që të marë edhe vendime më vendimtare për ardhmërinë e popullit maqedonas, për nacionalitetet e tjera që jetojnë në të, për të gjithë qytetarët e Maqedonisë “ 10.
Politikani që kishte merita të mëdha për ngritjen dhe ndërtimin e shtetit nacional sllavo-maqedonas, politika e të cilit ishte vetëm “kopje” e politikës serbe ishte nacionalisti, Kiro Gligorovi dhe kampi i tij. Por lideri shqiptar, Nevzat Halili, gjatë vitit 1993 çudërisht dha një vlerësim tjetër:
“ Kemi fatin që për njeri të parë në shtet e kemi z. Kiro Gligorov, i cili është njeri me përvojë të madhe politike dhe është mjaft i kuptueshëm, i përgjegjshëm, me ndikim, diplomat i madh dhe i çmuar në tërë botën. Personalisht, e çmoj shumë, e çmojnë edhe shqiptarët, pa dallim a jetojnë në Maqedoni, Kosovë, Shqipëri ose në botë. Mendim pozitiv kam edhe për z. Branko Cërvenkovski. Ndërsa, njëkohësisht, Nevzat Halili fajëson diasporën shqiptare të Gjermanisë dhe Zvicrës, të cilët nuk ia duan të mirën Republikës së Maqedonisë e as Partisë për Prosperitet Demokratik “ 11.
Nuk dihet se çfarë e shtynte Nevzat Halilin që të deklaronte kështu. Gligorovi kishte merita të mëdha për popullin maqedonas, ndërsa për popullin shqiptar që jetonte në Republikën e Maqedonisë nuk kishte asnjë meritë. Është shumë e vërtetë se në këtë periudhë, lideri shqiptar ishte zënë ngushtë me vlimet brenda subjektit politik shqiptar dhe sikur donte të tërhiqte vërejtjen serioze se është shumë i rrezikuar dhe nga çasti në çast duhej të shkonte nga skena politike për shkak të dështimeve të mëdha. Prandaj, përmes ngritjes në qiell të figurës së Gligorovit, ai në një farë mënyre kërkonte mbështetje nga oponenti kryesor politik i interesit të shqiptarëve të Maqedonisë.
Shtrohet pyetja: ç’të mira u kishte sjellë shqiptarëve deri në këtë moment Kiro Gligorov, që kryetari i Partisë më të madhe të shqiptarëve në Maqedoni të jepte këto vlerësime: Ladorishtën apo Bit Pazarin, burgosjet ose vrasjet e shqiptarëve …apo degradimin e pozitës juridiko-kushtetuese etj …?!
Politika e Kiro Gligorovit mbështetej tërësisht mbi platformën nacionale sllavo-maqedonase, e cila binte ndesh me interesat kombëtare të shqiptarëve. Platforma e politikës së Kiro Gligorovit ishte: Shteti nacional sllavo-maqedonas me “pakicat tjera. Ai, gjithashtu nuk nguroi të deklarojë hapur se Maqedonia ka edhe pretendime teritoriale në të ardhmen. Me rastin e zgjedhjes për kryetar të shtetit më 27 janar 1991, në fjalën e tij hyrëse në parlamentin e Republikës së Maqedonisë, ai thotë:
” jetojmë në kohën kur populli maqedonas përsëri duhet të sjellë vendime vendimtare, jo më pak të rëndësishme prej atyre që solli më 1941 dhe më 1945. Përsëri punohet për të ardhmen tonë, ta ruajmë krejt atë që është fituar me viktima të panumërta, është ndërtuar me shumë punë para së gjithash, liria e popullit maqedonas dhe shtetit të tij, pas shtetit të Samoilit dhe Republikës së Krushevës. Edhepse vetëm në një pjesë të Maqedonisë dhe me një pjesë të popullit maqedonas, por në të të krijohet sovraniteti i popullit maqedonas dhe kjo është shpresë se populli maqedonas herët ose vonë do të mbijetojë në hapësirën kulturore dhe ekonomike dhe do të arrijë qëllimet legjitime nacionale ”12.
Presidenti i Republikës së Maqedonisë “sovrane”, i zgjedhur edhe me votën e përfaqësuesve shqiptarë, sy më sy, përpara deputetëve shqiptarë në Maqedoni, asnjëherë nuk i përmend shqiptarët. Që ironia të jetë edhe më e madhe, Gligorovi vajton për pjesët e Maqedonisë dhe të “popullit maqedonas” jashtë Republikës së Maqedonisë. Kur flet për pakicën sllave në Shqipëri, ai mundohet të baraspeshojë pakicën maqedonase në Shqipëri dhe popullin shqiptar në Maqedoni.
Kur në vitin 1995 u themelua Universiteti në gjuhën shqipe, në Tetovë, Gligorovi jo vetëm që e përbuz këtë institucion të lartë arsimor në gjuhën shqipe, por përpiqet që për këtë të gjejë aleatë edhe tek faktori shqiptar. Në lidhje me këtë, thotë:
“ Që kur Universiteti u formua në livadh në fund të vitit 1994, njëherë në një bisedë tek unë ishte kryetari i atëhershëm i PPD, Abdurrahman Aliti ( në takim ishte edhe Naser Zyberi dhe Ismet Ramadani). Sipas Gligorovit, Aliti ka thënë: “ Unë fëmiun tim nuk do ta dërgoj në atë Universitet në Reçicë të Vogël, do të bëj gjithçka që ai të mësojë në këto dy Universitete ( në Shkup dhe Manastir), ose jashtë vendit ”13.
Ndërsa, kur bën krahasim në mes subjekteve politike shqiptare, ai shprehet:
” Këta të PPD, nuk e kanë atë vokabular, nuk shfrytëzojnë kërcënime si Arbën Xhaferi, i cili më parë thotë se janë pajtuar me Maqedoninë, se ajo nuk rrezikohet, ndërsa pastaj flet për demokraci koncensuale, për shtet binacional, për shqiptarët si popull konstituiv në Maqedoni dhe gjëra të tjera të ngjajshme ”14.
Gligorovi përhap tezën më të papërshtatshme për interesat kombëtare shqiptare, tezën e “ekuidistancës”. Ai thotë:
“ Politika që duhet të udhëheqim ndaj fqinjëve ballkanas duhet të jetë e njëjtë me të gjithë fqinjët (duke e llogaritur Kosovën si çështje të brendshme të Serbisë). Me të gjithë duhet të kemi marrëdhënie të mira, por asnjëri fqinj të mos ketë privilegj, me qëllim që të mos ndikojë në politikën e brendshme dhe të jashtme “ 15.
Me anë të kësaj politike, me prapavijë djallëzore, ai punon natë e ditë për copëzimin e substancës kombëtare të shqiptarëve. Populli shqiptar i Maqedonisë nuk mund të qëndronte në distancë nga pjesa tjetër e kombit të ndarë. Politika e “ekuidistancës”, për shkak të çështjes së Kosovës, e cila priste zgjidhje, shkonte në favor të politikës serbe dhe qarqeve të tyre në Maqedoni. Sipas kësaj politike, në rast të luftës shqiptaro-serbe, shqiptarët e Maqedonisë duhej të qëndronin anash konfliktit. Gligorovi nuk ishte në gjendje të kuptojë zgjimin dhe ngritjen e vetëdijës kombëtare të shqiptarëve të ish-Jugosllavisë. Ai kurrsesi nuk mund të pajtohej që Kosova të jetë shtet i pavarur, apo i bashkuar me Shqipërinë. Ai nuk e konsideron Kosovën si shtet fqinj, por si pjesë të Serbisë, ndërsa Shqipërinë përpiqet ta njohë sikurse fqinjët tjerë, duke harruar se në Maqedoni jeton pjesa e ndarë e popullit shqiptar.
Në fakt, Kosova, për z. Gligorovin nuk ekzitonte fare. Sipas tij ajo ishte çështje e brendshme e Serbisë. Kështu, me këtë tezë ai bëhet aleat i drejtpërdrejtë i Serbisë së Millosheviqit dhe njëkohësisht kundërshtar i Kosovës.
Gligorovi vajton për shpërnguljen e serbëve nga Kosova, duke fajësuar Kushtetutën e vitit 1974, kur Kosova u bë pjesë e Federatës Jugosllave. Por, ai nuk thotë asgjë për shpërnguljen e shqiptarëve nga Kosova, për terrorin e dhunën shtetërore që ushtrohej ndaj tyre për t’i shpërngulur. Ai, bëhet i shurdhër dhe sikur nuk dinte asgjë për projektin e Vasa Çubriloviqit dhe kontratat e pas Luftës së Dytë Botërore për shpërnguljen e shqiptarëve për në Turqi. Poashtu, nuk flet asgjë për uzurpimin e pronave të mëdha tokësore të shqiptarëve të Maqedonisë dhe shpërnguljet e tyre. Natyrisht, ai shtiret se nuk di gjë për këto fakte. Ai nuk din gjë, as për projektin më të ri për kolonizimin e Kosovës me serbë dhe malazezë, ( të periudhës së Millosheviqit ).
Në politikën e jashtme Gligorovi përpiqet të sensibilizojë faktorin ndërkombëtar për të degraduar çështjen e Kosovës dhe njëkohësisht për të ndihmuar tërthorazi politikën kolonialiste serbe. Ai pranon haptas se me diplomatë të huaj, amerikanë dhe evropianë ka biseduar se: >>nuk mund të luajnë me tezën “Kosova e pavarur” – kjo, sipas tij, mund të ketë implikime tragjike dhe të mëdha <<16. Mirëpo, Gligorovi nuk tregon arsyen pse Kosova e pavarur i pengon Maqedonisë dhe çfarë implikimesh tragjike dhe të mëdha mund të ketë pavarësia e saj ? Kur bëhet fjalë për çështjen e Kosovës, ai shndërrohet në “avokat” dhe “ambasador” të Serbisë, sepse misioni i tij, ardhja nga Beogradi në Shkup, ishte pikërisht mbrojtja e politikës serbe.
Gligorovi nuk harron të japë leksione edhe pas Luftës së Kosovës dhe çlirimit të saj nga
“ Vizita e Hashim Thaçit në Shkup dhe vizita e Georgievskit në Prishtinë, synimi i hapjes së përfaqësisë maqedone në Kosovë, është negative. Këto qëndrime e llogarisin Kosovën si fqinje të pestë të Maqedonisë. Në tërë politikën e Georgievskit ka një prapavijë të thellë, në të cilën ndikim të madh ka faktori shqiptar në qeveri përmes partisë së Arbën Xhaferit, e cila haptas insiston për Kosovën e pavarur ”17.
Pikëpamjet e këtilla të presidentit të Maqedonisë, z. Kiro Gligorov, nxjerrin një përfundim logjik, se bëhej fjalë për një personalitet dinak, i cili përpiqej, duke shfrytëzuar tërë përvojën e tij komuniste, për ngritjen e një shteti të ri sllav në Ballkan, që do të mund të shërbente në planet e ardhshme ekspansioniste serbe. Por, habit fakti pse nuk është kundërshtuar zgjedhja e tij për kryetar shteti, nga faktori politik shqiptar, kur në mënyrë shumë të qartë është njohur platforma politike dhe qëndrimi i tij ndaj çështjes shqiptare !
2 Republiçka izborna komisija, Izbori ’90 – Koneçni rezultati od izborite za pratenici vo Sobranieto na SR Makedonija, Hronoloshki pregled na tekot na rezultatite od izborite,
3 >>Flaka e Vëllazërimit<<, “Eufori e revoltë iracionale”, Shkup, 14 nëntor, 1990, 5
4 PPD kishte 22 deputetë : Abdurrahman Aliti, Agim Fazliu, Eshref Aliu, Ferit Sadiku, azmend Hajdaraga, Hamit Aliu, Hysni Shaqiri, Ismet Ramadani, Muhamet Halili, Mersin Pollozhani, Naif Mustafa, Naim Sallmani, Naser Zyberi, Nexhati Xhaferi, Olloman Sulejmani, efedin Haruni, Shaban Prevalla, Shukri Rahimi, Vebi Xhemaili, Xheladin Murati, Xhelil Tahiri dhe Zudi Emini. Partia Demokratike Popullore kishte një deputet, Avdi Murtezani.
5 Kiro Gligorov, Makedonija e se shto imame, Kultura,
6 >>Flaka e vëllazërimit<<, “Maqedonia-shtet sovran”, 27 janar, 1991.
7
8 >>Koha<<, Konferenca e Dytë e Partisë për Prosperitet Demokratik, 22 maj, 1991.
9 >>Flaka e vëllazërimit<<, “Kiro Gligorov – kryetar i Republikës së Maqedonisë”, 30 janar, 1991.
10
11 >>Nova Makedonija<<, “ Raskollot vo PDP e dirigiran od nadvor “, 8 shtator, 1993, ( bisedë e gazetarit Panta Xhambazovski me Nevzat Halilin ).
12 K.Gligorov, Makedonija e se shto imame, Kultura,
13
14
15
16
17